Circulariteit in de bouw

Circulair gebied

Bajes Kwartier

Laatst gewijzigd op 1 november 2021

De Bijlmerbajes, de voormalige-gevangenis in Amsterdam, wordt getransformeerd tot het Bajes Kwartier. De nieuwe wijk is een ontwikkeling van Bajes Kwartier Ontwikkeling C.V., een samenwerking van gebieds- en projectontwikkelaars AM, AT Capital en Cairn. Er komen 1.350 woningen, van sociale woningbouw tot exclusieve appartementen voor expats en 34.500 m2 voorzieningen voor bedrijven, kunstenaars en de bewoners. Circulair bouwen is een sleutelwoord. Een van de zes oorspronkelijke torens blijft staan en wordt getransformeerd tot ‘Groene Toren’, een verticaal groen park met ruimte voor duurzame energieopwekking en stadslandbouw. Ook het hoofdgebouw en de bajesmuur worden grotendeels behouden. Van de oude gevangenis wordt 98 procent van de materialen gerecycled. Het totale complex wordt gefaseerd tussen 2022 en 2026 opgeleverd.

Een stapel verwrongen staal dat bij de sloop vrijgekomen is
Materialen uit de demontage van de Bijlmerbajes

Een stapel oude vloerplanken
Oogsten van de hardhouten vloer

Tweede leven oude materialen

In 2018 won Bajes Kwartier Ontwikkeling C.V., met AM als trekker van het project, de prijsvraag van het Rijksvastgoedbedrijf voor de voormalige Bijlmerbajes. AM had niet het goedkoopste plan, maar werd geselecteerd op basis van de plankwaliteit. Duurzaamheid en circulair bouwen vormden een belangrijk onderdeel. Ondanks de inzet op circulariteit konden vijf van de zes bestaande torens niet blijven staan. Dit vanwege de inrichting (gevangeniscellen) en constructieve eigenschappen (lichtbeton). Ook de isolatiewaarden van de gevels (energie, geluid) pasten niet bij de moderne normen. Bij de nieuwbouw wordt gestreefd naar maximaal waardebehoud van oude gebouwonderdelen en materialen. Tijdens de aanbesteding werd een strategie ontwikkeld voor hergebruik en recycling. Na het winnen van de aanbesteding is deze strategie verder uitgewerkt. Er komt een gebouwenpaspoort dat wordt ondergebracht in het Madaster, het kadaster voor materialen. Zo kunnen bouwdelen en materialen in de verre toekomst een tweede leven krijgen.

Fijngemalen beton voor hergebruik. Op de achtergrond nog 1 van de Bijlmerbajes torens
Fijngemalen beton voor recycling

Hergebruik beton

Recyclingbedrijf Beelen is de partner van Bajes Kwartier Ontwikkeling C.V. voor de demontage, sloop en asbestsanering. De oude Bijlmerbajes bestond uit circa 75.000 ton beton, daarvan wordt een kwart toegepast in de nieuwbouw. Bestaande betonelementen worden losgezaagd, verbrokkeld of vermalen en worden gebruikt om de grond te egaliseren en te bestraten. Betongranulaat komt ook in schanskorven voor geluidschermen langs het aangrenzende spoor. Oude celdeuren worden toegepast als brugleuningen in het openbare gebied. Doordat deze materialen in de directe omgeving worden gerecycled, zijn er minder transportbewegingen, minder overlast en minder CO2-uitstoot. Beton dat niet ter plekke kan worden gerecycled, wordt in de sorteerinstallatie van Beelen in elf fracties gescheiden die elk een nieuwe toepassing krijgen.

Resten van de sloop van de Bijlmerbajes
Sloop van de Bijlmerbajes

Samenwerking productontwikkeling

Circulair bouwen is volgens AM een creatief proces dat voortdurend leidt tot nieuwe inzichten, oplossingen en producten. Samenwerking is een kernbegrip. Architecten moeten zo ontwerpen dat leveranciers en bouwers ermee uit de voeten kunnen en omgekeerd. Zo bedenken architecten samen met aannemer BAM slimme, circulaire oplossingen. Ze ontwerpen en produceren modulaire gebouwonderdelen die in de loop van de levensduur van het gebouw vervangen kunnen worden of een update krijgen. Tijdens het ontwikkelingsproces ontstonden er ook spontaan nieuwe, creatieve ideeën. Zo ontwikkelt T300, een van de startups die tijdelijk in een van de gebouwen was gehuisvest, samen met het Meubelmakers College in Amsterdam houten designmeubelen van oude trapleuningen en pergola’s. Ook de bomen die niet behouden konden blijven zijn in samenwerking met ‘hout van je stad’ geoogst om later weer toe passen in het plan.

Gevels as-a-service

In de wereld van de circulaire economie is het as-a-service-concept een bekend begrip. Daarbij ligt de nadruk niet op het bezit maar op het gebruik van een product, denk aan de deelauto of het leasen van een cv-ketel. De fabrikant van producten en materialen is verantwoordelijk voor het onderhoud en neemt het product aan het eind van zijn levenscyclus weer in. En de klant krijgt gedurende de looptijd een optimaal product, zonder zorgen. Ook in de bouw is dit concept in opkomst voor onderdelen van een gebouw. Zo onderzoekt AM met een consortium van gevelbouwbedrijven de mogelijkheid om de gevel voor een van de gebouwen te leasen. Traditioneel zit de gevel in de stichtingskosten (en hypotheek) van een koopwoning. De individuele eigenaar betaalt aan de Vereniging van Eigenaren voor het beheer en onderhoud van de buitengevel en de VvE dient te sparen voor vervanging. In een circulair model komen de huur, onderhoud en vervanging van de gevelelementen in de servicekosten. De kopers in het appartementen complex worden zo compleet ontzorgd voor een vast bedrag per maand. Naast de gevel, wordt ook de lift als een ‘as-a-service’ onderzocht.

Stapels oude celdeuren
Celdeuren voor hergebruik

Anders afschrijven

Niet alleen de positie van de individuele koper verandert in het as-a-servicemodel, ook voor de gebiedsontwikkelaar als AM en de gevelproducent vraagt dit om een nieuwe rol en manier van werken. Zij zijn dan niet meer alleen eenmalige ‘verkoper’, maar worden ook dienstverlener gedurende een lange periode van beheer en onderhoud van het complex. Dit geldt ook voor de rol en positie van professionele investeerders en beleggers. Volgens geldende accountancyregels moet een belegger een gebouw in de tijd tot nul afschrijven. Circulair bouwen leidt echter niet tot een nulwaarde op de balans maar tot restwaarde aangezien de bouwdelen opnieuw kunnen worden hergebruikt en verkocht. Wet- en regelgeving dienen hierop nog te worden aangepast.

Duurzaam en gezond leven

Naast circulariteit vormt ‘healthy living’ een kernthema van het Bajes Kwartier. Samen met de Hogeschool van Amsterdam heeft Bajes Kwartier een Living Lab opgezet om stadslandbouw uit te werken tot een rendabele businesscase. De Groene Toren krijgt daarbij een spilfunctie. De gevel van de voormalige vrouwengevangenis wordt gestript en het gebouw wordt ingericht als een verticaal groen park. Een brede trap wikkelt zich om het gebouw heen en voert dwars door gemeenschappelijke ‘volkstuinen’ naar een uitzichtpunt bovenin. Ook komen er rond de andere gebouwen plekken voor stadslandbouw. Het Bajes Kwartier wordt verder ‘rainproof’. Zo worden in het kader van de klimaatadaptie de daken op de gebouwen en een speelvijver gebruikt voor het bufferen van regenwater. In een aantal gebouwen wordt in zogenaamde retentiezakken water opgevangen om de daktuinen te kunnen bevloeien tijdens droge perioden. Het Bajes Kwartier wordt ook een energieneutrale wijk. Met een WKO-installatie wordt een lokaal net aangelegd voor de levering van warmte en koeling. Ook zitten er zonnepanelen op en aan de gebouwen. Onder in de Groene Toren komt verder een composterings- en vergistingsinstallatie voor groente-en fruitafval uit de wijk dat wordt omgezet in compost voor de stadslandbouw en warmte voor de gebouwen. Om leveringszekerheid te garanderen worden alle energievoorzieningen ondergebracht in een Energie Service Company (ESCO).

Smart mobility

Smart Mobility vormt tot slot een laatste loot aan de duurzame stam. Gebruik en niet bezit van een auto vormt uitgangspunt. In de ondergrondse parkeergarage is slechts voor circa 25% plek voor vaste parkeerplekken. De overige parkeerplekken zijn flexibel inzetbaar voor abonnementhouders, kort parkeren en een deelmobiliteit (auto). Daarmee is het mogelijk om in te spelen op toekomstige verschuivingen in het gebruik. Zo ook ten aanzien van de elektrificering van het wagenpark. Bij de oplevering wordt 25% van de parkeerplekken voorzien van een laadvoorziening, de laadvoorziening is echter voorbereid op uitbreiding naar 100% van de parkeerplekken.
Met Hely (opgericht door auto- en mobiliteitsbedrijf PON & NS) lopen gesprekken over het aanbieden van slimme mobiliteitsoplossingen zoals deelsystemen voor auto, fiets, scooter en bakfiets. Deze worden aangeboden in de parkeergarage (deelauto’s) en de gebouwen (deel E-bikes, E-scooters en bakfietsen) voor de bewoners van het Bajes Kwartier. De deelmobilteit loopt via een Hely-app op basis van een abonnement of eenmalig gebruik.

Alle beeldverhalen

  • Door middel van innovatieve asfaltmengsels vergroot grond-, weg- en waterbedrijf Dura Vermeer het aandeel secundair materiaal bij de aanleg en het onderhoud van wegen. Het bedrijf richt zich ook op infrastructuur ‘as a service’, door eigenaar te blijven van het materiaal en voor langere tijd verantwoordelijk te blijven voor beheer en onderhoud.
  • De Rutte Groep uit Amsterdam benut beton uit sloopgebouwen, door de cementfractie er uit te halen en als ‘Freement’ in de markt te zetten, bruikbaar voor nieuw beton. Het bedrijf is ook initiatiefnemer en eigenaar van City Barging, dat zich richt op elektrisch vervoer van bouwmaterialen over het water in Amsterdam.
  • Op de plek van de voormalige Amsterdamse Bijlmerbajes komen 1.350 woningen in alle categorieën, van sociale woningbouw tot exclusieve appartementen. Circulair bouwen is een uitgangspunt voor dit project. Van de oude gevangenis wordt 98 procent van de materialen gerecycled.
  • Het Rotterdamse bedrijf Superuse Studios wil grondstoffengebruik minimaliseren door zoveel mogelijk bestaande bouwmaterialen te hergebruiken. Daarvoor heeft het de Oogstkaart geïntroduceerd, een circulaire marktplaats voor oude materialen en grondstoffen, en de Pulsapp, een tool om grondstoffen- en afvalstromen te inventariseren.
  • Alliander liet zijn kantoren in Arnhem en Duiven renoveren tot circulaire en energie-neutrale bedrijfsruimten. Het energienetwerkbedrijf nam daarvoor een consortium van partijen in de arm, zoals architecten, bouwers, vastgoedbeheerders en installateurs.
  • New Horizon Urban Mining uit Geertruidenberg werkt samen met marktpartijen om bouwdelen en materialen die vrijkomen bij sloopprojecten te ontmantelen en een nieuwe bestemming te geven. Niet recyclen maar upcyclen, is het motto.
  • Rigo Verffabriek recyclet oude muurverf en produceert eigen lijnolieverf, een product op basis van vlas. Lijnolieverf is niet gemaakt van aardolie zoals veel verven, maar is gemaakt van biogrondstoffen. Het past daarom bij een circulaire economie waarin fossiele grondstoffen vervangen worden door biogrondstoffen.
  • Marker Wadden is een initiatief van Vereniging Natuurmonumenten, met als doel de natuur in het Markermeer te herstellen en daarmee een nieuwe biotoop te maken voor vogels, planten en onderwaternatuur. Op de jonge eilanden staan er voor de bezoekers houten gebouwen die modulair en circulair ontworpen zijn.
  • Het Hengelose bedrijf Alkondor is gespecialiseerd in aluminimum gevelconstructies voor de woning- en utiliteitsbouw. Het bedrijf heeft het concept ontwikkeld van de circulaire gevel ‘as-a-service’; gedurende de levensduur blijft het betrokken bij beheer en onderhoud van de gevel. Daarbij wordt secundair aluminium uit restmateriaal maximaal hergebruikt.