Waarden ontdekken

De waardenbenadering is een heuristiek, dat wil zeggen ‘een manier om te zoeken’. Ten eerste om te zoeken binnen de informatie die je naar boven haalt via de methoden die op deze pagina staan beschreven. Met behulp van de acht leefomgevingswaarden kun je op een interdisciplinaire en intersectorale wijze benoemen wat mensen naar voren brengen als waardevol.

Maar het is ook een manier om te zoeken naar wat je tot dan toe nog niet hebt opgehaald en het nodigt uit tot reflectie op de methode die je gebruikt. Als bepaalde leefomgevingswaarden niet naar voren komen in gesprekken of in onderzoek, is dat omdat deze waarden door betrokkenen niet ervaren worden, of is het omdat ze in de gekozen methode niet goed tot uitdrukking konden komen?

Door achtergrondkennis aan te bieden, kunnen respondenten hun eigen waardering soms duidelijker onder woorden brengen, beter plaatsen of zelfs bijstellen. Tegelijk wil je voorkomen dat de beleving vanuit de dagelijkse ervaring wordt overschaduwd door expertkennis.

Een voorbeeld van kennis die veel achtergrond geeft, is de landschapsbiografie. Een landschapsbiografie beschrijft de levensloop van een ruraal of stedelijk landschap. De biografie belicht in woord en beeld hoe een gebied in de loop van de tijd veranderde onder invloed van de wisselwerking tussen mens en natuur en hoe het verleden in het hedendaagse landschap doorwerkt. Belangrijk is dat ‘landschap’ niet alleen iets tastbaars is (het ‘fysieke’ of ‘materiële’ landschap) maar ook een sociale dimensie heeft (het ‘sociale’ en ‘mentale’ landschap). Daarom is het logisch dat ook bewoner bij het maken van een landschapsbiografie betrokken zijn.

In een enquête wordt vaak gewerkt met gesloten vragen. Dat betekent dat de items vooraf, op basis van eerder onderzoek, bepaald zijn en respondenten wordt gevraagd om deze items te scoren.

De gegevens kunnen statistisch geanalyseerd worden en bijvoorbeeld worden uitgesplitst naar verschillende doelgroepen zoals leeftijd, opleiding, sociaal-culturele achtergrond etc. Vaak gaan de enquêtevragen niet alleen over de mate van waardering, maar ook over de mate van gebruik: hoe vaak komt u er? Hoe vaak bezoekt u dit erfgoed?

Dergelijke methoden kunnen prima gecombineerd worden met meer kwalitatieve onderzoeksmethodes. Bijvoorbeeld door eerst via kwalitatieve methoden onder een beperkt aantal mensen vast te stellen welke ruimtelijke elementen ertoe doen en waarom die gewaardeerd worden en vervolgens een enquête uit te zetten onder een grote groep gebruikers.

Het kan hierbij gaan om een open vraag, een opdracht om een mental map te tekenen, een foto-opdracht, het maken van een top-3 lijst, of het aanduiden van plekken op een kaart. De dagboekvorm heeft voordelen ten opzichte van een interview: de deelnemer staat onafhankelijker ten opzichte van de onderzoeker omdat de laatste er niet bij is. En deelnemers kunnen gedurende de dagboekweek meer inzicht en gevoeligheid ontwikkelen bij het observeren van hun omgeving.

Crowdsourcing werkt als volgt: wanneer een respondent een bepaald gebied betreedt (een ‘geofence’) krijgt hij of zij een aantal vragen voorgelegd via de app, en het verzoek om foto's te maken van de plek waar hij of zij staat. De vragen gaan bijvoorbeeld over favoriete of minst favoriete plekken in een stad, over ideeën van respondenten over wat een gebouw of plek nodig zou hebben, of over hoe zij tegen jong erfgoed aankijken. De database van respondenten wordt opgesteld en beheerd door een onderzoeksbureau, die informatie verschaft over de mate van representativiteit.

Emotienetwerken zijn de uiteenlopende gevoelens die mensen bij een erfgoed-item hebben en die soms flink kunnen botsen. Maar emotienetwerken is ook een werkwoord. Mensen nemen deel aan een sessie waarin wisselwerking tussen mensen onderling en de wisselwerking tussen mensen en een erfgoed-item onder de loep wordt genomen. Deelnemers zien de onderlinge relaties veranderen en worden zich daardoor bewust(er) worden van de complexe dynamiek rond erfgoed.

Aan de hand van een aantal vragen kunnen ze vervolgens aangeven wat ze waarderen en waarom. Voordeel van deze methode is onder meer dat de plek in verschillende seizoenen getoond kan worden en dat potentiële ruimtelijke ingrepen toegevoegd kunnen worden.

Op basis van een eerste onderzoeksronde naar de waardering van gebruikers en experts maken ontwerpers één of meerdere ontwerpschetsen voor een ruimtelijke ingreep. Omdat gebruikers nu concreet vóór zich zien welke ruimtelijke elementen in het ontwerp worden doorontwikkeld, toegevoegd, of aangetast, kunnen ze (nog) beter benoemen waarin voor hen de waarde van erfgoed ligt. Ontwerp ondersteunt het gesprek over de vraag: welke elementen zijn, in samenhang, dragers van een bepaalde leefomgevingswaarde? In waarden vormgeven zien we een aantal toepassingen van deze methode.

In sommige van deze onderzoeken krijgen respondenten een GPS-tracker mee en kunnen ze hun waardering voor de plek waar ze zijn, uitdrukken met een smiley.

Door dit onderzoek kun je je een beeld vormen welke plekken ‘hot spots’ zijn (en welke niet), welke betekenissen mensen hechten aan de plek, welke ruimtelijke elementen uitgelicht worden en welke soorten gebruikersgroepen er zijn.

Hierbij wordt rekening gehouden met alle andere prijsbepalende factoren. Deze analyses zijn tot nu toe vooral uitgevoerd voor monumenten met een beschermde status. Nu er steeds meer kenmerken van gebouwen en hun omgeving vastgelegd worden in databases, zou dit in de toekomst ook gedaan kunnen worden met andere kenmerken van gebouwen, wijken of landschappen dan alleen hun monumentstatus.

Het is lang niet altijd mogelijk om statistische representativiteit voor een bepaalde populatie te verkrijgen en dat is bij kwalitatief onderzoek meestal ook niet het doel. Maar je kunt wel respondenten uit groepen met verschillende gebruikspatronen selecteren, bijvoorbeeld ouderen en kinderen naast werkende volwassenen, om de bandbreedte aan soorten waarderingen te verkennen.

De waardenbenadering zelf kan ook een aanknopingspunt zijn om verschillende groepen te onderscheiden. Als bekend is welke leefomgevingswaarden van erfgoed in de discussie een rol spelen, kun je als respondenten ‘vertegenwoordigers’ zoeken van elk van deze manieren van waarderen.