Circulariteit in de bouw

Circulair grondstoffengebruik

Superuse

Laatst gewijzigd op 1 november 2021

Architect Jan Jongert van Superuse in de Rotterdamse circulaire broedplaats BlueCity is pionier op het gebied van circulair bouwen. Superuse was een van de eerste architectenbureaus die oude bouwmaterialen ging hergebruiken bij nieuwe gebouwen en tien jaar geleden de oogstkaart ontwikkelde, een circulaire marktplaats voor oude materialen en grondstoffen. Superuse introduceerde de oogstkaart in China waar het bureau inmiddels een eigen vestiging heeft. In Nederland is het bureau op verschillende schaalniveaus actief: van gebouw tot gebieden zoals markten en bedrijventerreinen.

Kantooromgeving
Studio Superuse Rotterdam ingericht en verbouwd met afgedankt bouwmateriaal

Hergebruik afgedankte materialen

Binnen de wereld van circulair ontwerpen en bouwen zijn er twee scholen: een school die zich richt op cradle to cradle, demontabel bouwen en daarmee op circulariteit in een (verre) toekomst, en een andere school die het grondstoffengebruik nu al wil minimaliseren door zoveel mogelijk bestaande materialen te hergebruiken. Superuse hoort bij de tweede school, hoewel het bureau ook de eerste school een warm hart toedraagt. Inzet van de benadering van het bureau is nu al minimaal 70% CO2-reductie door de hele bouwketen heen te realiseren. Daarbij hoort ook het verminderen van het transport van bouwmaterialen door bestaande materialen zoveel mogelijk op locatie te hergebruiken. Concreet: zaag een wand uit een betonnen gebouw en gebruik die bij een nabijgelegen nieuwbouw- of renovatieproject. Of gebruik snijresten uit de staalindustrie in de buurt als functioneel of esthetisch element in een gebouw. Met Superuse Studios begon Jongert bijna 25 jaar geleden afgedankte materialen te gebruiken bij het ontwerp van nieuwe gebouwen of als kunst- of speelobjecten. Zo werden de wieken van oude windmolens als straatmeubilair langs de Maas in Rotterdam geplaatst. En werden stalen regenbuizen na ontwerpsessies met kinderen als speelobject in de vorm van een graafmachine bij een school neergezet. Dit tevens als aanleiding voor een lesprogramma over duurzaamheid.

Een villa bekleed met hout met een ruime tuin
Villa Roombeek, Enschede

Circulaire villa Roombeek

Jongert was een van de eerste architecten in den lande die zich, toen nog als Superuse Studios, bewust richtte op circulair ontwerpen en bouwen. In 2009 ontwierp hij een villa op Nieuw Roombeek, het voormalige vuurwerkterrein in Enschede. Veelzeggend is dat de woning volgens supervisor Pi de Bruijn niet aan de sjieke Museumlaan mocht komen omdat het uit gerecyclede materialen was opgetrokken. Tegenwoordig wordt het gebouw juist veelvuldig geroemd als architectonisch voorbeeldproject. De constructie van de villa bestaat voor 60% uit hergebruikt materiaal, zoals houten kabelhaspels van de Twentsche Kabelfabriek voor de gevel die door een bewerking 45 jaar extra levensduur kregen. Een oude textielmachine fungeert als draagconstructie van de villa. Voor het project maakte Jongert een rondje langs bedrijven in de streek om te inventariseren welke materialen ingezet konden worden als bouwmateriaal. Zijn motto hierbij: een negatieve waarde (verbrandingsafval) omzetten in een positieve waarde (bouwmateriaal).

Gevel van een gebouw met metalen platen met gestanste figuren
Gevel van afvalbrengstation Den Haag met restmateriaal van gestanste metaalplaten

Snijplaten als bouwmateriaal

Inmiddels gaat Superuse een stap verder. Met een bekende vrachtwagenfabrikant uit Eindhoven wordt samengewerkt om contourplaten, de stalen restanten van uitgesneden onderdelen van vrachtwagens, te hergebruiken als materialen voor gebouwen. Voor de vrachtwagenfabriek is het aantrekkelijk dat zij voor hun tonnen oude snijpatronen 50 cent in plaats van 25 cent per stuk van een recyclingbedrijf betaald krijgen wanneer de platen als bouwmateriaal worden hergebruikt. Zo ontstaat er een interessante businesscase die door de hele keten heen winst oplevert. Liefst zou Jongert afspraken willen maken over aanpassingen van de snijpatronen in de staalplaten die niet direct functioneel zijn voor de fabrikant zelf maar zich wel beter lenen voor hergebruik. Vooralsnog zijn fabrikanten echter gefocust op het optimaliseren van het eigen lineaire proces en is het lastig om dit soort secundaire processen te optimaliseren.

Loods met plastic resten voor de productie van bouwblokken
Superuse heeft voor de reststroom kunststof op bedrijventerrein Zestienhoven een afnemer gevonden. Het bedrijf Masters that Matter produceert er bouwblokken van.

Oogstkaart afgedankte materialen

Ruim tien jaar geleden ontwikkelde Superuse het concept van de oogstkaart, een digitale marktplaats om aanbieders van afgedankte materialen en vragende partijen, zoals architecten en bouwbedrijven, bij elkaar te brengen. Het architectenbureau liep daarmee ver voor de muziek uit, in Nederland was er nauwelijks interesse.

Screenshot van de Oogstkaart website
Screenshot van de Oogstkaart, een digitale marktplaats om aanbieders en vragers van afgedankte materialen bij elkaar te brengen

Onverwachte belangstelling kwam echter uit China toen via een Chinese oud-student contact werd gelegd met bedrijven ter plekke. Een airconditioningbedrijf (met recyclingbedrijf als dochter) participeerde in een Chinese versie van het platform. Zo werd een inventarisatie gemaakt van waardevolle afvalstromen in de omgeving. Op dezelfde manier werd samengewerkt met een Chinese kozijnenfabriek met een jaarlijkse productie van 200.000 kozijnen die voorheen aan het eind van hun levenscyclus werden omgesmolten, maar ook konden worden hergebruikt als bouwmateriaal. Hoewel in China nog een stevige slag moet worden gemaakt op het gebied van de circulaire economie, stelt het land echter steeds strengere eisen voor het gebruik van grondstoffen. Zo moet het volume grondstoffen en afval dat bedrijven in en uit gaat, jaarlijks met 5% verminderen. Steden en bedrijventerreinen worden gezien als ecosystemen waarbij input en output van grondstoffen en afval in balans moeten zijn, bijvoorbeeld door nieuwe functies en programma’s toe te voegen. Voor een Chinees bedrijventerrein ontwikkelde Superuse ook de PulsApp, een digitale tool waarmee input en output van grondstoffen qua volume, energiegebruik en CO2-emissie worden doorgerekend. Door de technologiestrijd tussen het Westen en China mag de software van Superuse momenteel niet meer door de Chinese overheid worden gebruikt. Superuse heeft de Oogstkaart in Nederland in 2020 overigens ingebracht in New Horizon, een bedrijf dat volgens principes van Urban Mining sloopmaterialen opnieuw gebruikt. Deze samenwerking biedt de mogelijkheid, om het concept in Nederland op te schalen. Uit deze samenwerking ontstond ook het initiatief voor het Circulair Design Collective, een collectief van vijf architectenbureaus, constructeur IMD en softwareontwikkelaar OMRT dat zich richt op het opschalen van circulaire bouwen door de hele keten heen.

Oude hangar op vliegbasis Valkenburg
Verbouwing hangar tot bedrijfsverzamelgebouw met geoogst bouwmateriaal op voormalige vliegbasis Valkenburg, in overleg met Rijksgebouwendienst

Reststromen opwaarderen

Inventariseren en analyseren van grondstof- en afvalstromen is verder een belangrijke nevenactiviteit voor Superuse. In opdracht van de gemeente Den Haag werd enkele jaren geleden voor bedrijventerrein De Binckhorst een analyse gemaakt van grondstoffen- en afvalstromen en de daarbij behorende CO2-uitstoot. Dit om bij nieuwe investeringen in het gebied beter op CO2-reductie te kunnen sturen. De laatste tijd richt Superuse zich vooral op het realiseren van zogenaamde Cyclifiers, gebouwen die voldoen aan het vereiste programma maar ook ruimte bieden voor het verminderen van afval door reststromen te opwaarderen. Een goed voorbeeld vormt het grondstoffenstation dat Superse ontwierp voor de Afrikaander Markt in Rotterdam. Dagelijks worden daar een deel van overblijvende groenten na de marktdag door een lokale coöperatie ingezameld en in de wijkkeuken verwerkt tot nieuwe producten. De rest van het organisch afval en andere reststromen, zoals papier en kunststof, worden binnenkort vanuit het grondstoffenstation ter beschikking gesteld aan ondernemers in de wijk die er weer producten mee maken die op de markt kunnen worden verkocht. Tot slot transformeert Superuse 12.500 m2 van het tropisch zwemparadijs BlueCity tot circulaire hub van Rotterdam. BlueCity is volgens Jongert een voorbeeldstad van een economie waarin afval niet langer bestaat en in de hele productieketen waarde wordt gecreëerd. Inmiddels hebben zich er tientallen ondernemers gevestigd die in de voorhoede van circulaire productontwikkeling actief zijn en onderling kennis en grondstoffen uitwisselen.

Alle beeldverhalen

  • Door middel van innovatieve asfaltmengsels vergroot grond-, weg- en waterbedrijf Dura Vermeer het aandeel secundair materiaal bij de aanleg en het onderhoud van wegen. Het bedrijf richt zich ook op infrastructuur ‘as a service’, door eigenaar te blijven van het materiaal en voor langere tijd verantwoordelijk te blijven voor beheer en onderhoud.
  • De Rutte Groep uit Amsterdam benut beton uit sloopgebouwen, door de cementfractie er uit te halen en als ‘Freement’ in de markt te zetten, bruikbaar voor nieuw beton. Het bedrijf is ook initiatiefnemer en eigenaar van City Barging, dat zich richt op elektrisch vervoer van bouwmaterialen over het water in Amsterdam.
  • Op de plek van de voormalige Amsterdamse Bijlmerbajes komen 1.350 woningen in alle categorieën, van sociale woningbouw tot exclusieve appartementen. Circulair bouwen is een uitgangspunt voor dit project. Van de oude gevangenis wordt 98 procent van de materialen gerecycled.
  • Het Rotterdamse bedrijf Superuse Studios wil grondstoffengebruik minimaliseren door zoveel mogelijk bestaande bouwmaterialen te hergebruiken. Daarvoor heeft het de Oogstkaart geïntroduceerd, een circulaire marktplaats voor oude materialen en grondstoffen, en de Pulsapp, een tool om grondstoffen- en afvalstromen te inventariseren.
  • Alliander liet zijn kantoren in Arnhem en Duiven renoveren tot circulaire en energie-neutrale bedrijfsruimten. Het energienetwerkbedrijf nam daarvoor een consortium van partijen in de arm, zoals architecten, bouwers, vastgoedbeheerders en installateurs.
  • New Horizon Urban Mining uit Geertruidenberg werkt samen met marktpartijen om bouwdelen en materialen die vrijkomen bij sloopprojecten te ontmantelen en een nieuwe bestemming te geven. Niet recyclen maar upcyclen, is het motto.
  • Rigo Verffabriek recyclet oude muurverf en produceert eigen lijnolieverf, een product op basis van vlas. Lijnolieverf is niet gemaakt van aardolie zoals veel verven, maar is gemaakt van biogrondstoffen. Het past daarom bij een circulaire economie waarin fossiele grondstoffen vervangen worden door biogrondstoffen.
  • Marker Wadden is een initiatief van Vereniging Natuurmonumenten, met als doel de natuur in het Markermeer te herstellen en daarmee een nieuwe biotoop te maken voor vogels, planten en onderwaternatuur. Op de jonge eilanden staan er voor de bezoekers houten gebouwen die modulair en circulair ontworpen zijn.
  • Het Hengelose bedrijf Alkondor is gespecialiseerd in aluminimum gevelconstructies voor de woning- en utiliteitsbouw. Het bedrijf heeft het concept ontwikkeld van de circulaire gevel ‘as-a-service’; gedurende de levensduur blijft het betrokken bij beheer en onderhoud van de gevel. Daarbij wordt secundair aluminium uit restmateriaal maximaal hergebruikt.